autor: Honorata Klich

Ludzie interesują się tematem osobowości z wielu powodów. Jednym z głównych powodów jest chęć zrozumienia siebie i innych, oraz lepszego radzenia sobie w relacjach międzyludzkich. Poznanie swojej osobowości może pomóc w identyfikowaniu swoich mocnych i słabych stron, budowaniu pewności siebie oraz efektywnym zarządzaniu stresem i emocjami.

Ponadto, osobowość może wpływać na nasze zachowania, preferencje i decyzje, dlatego też jej dorozumienie może pomóc w prowadzeniu bardziej świadomego życia. Wśród innych powodów zainteresowania tematem osobowości należy także wymienić zwiększenie samoświadomości, poprawę komunikacji oraz poszukiwanie możliwości rozwoju i doskonalenia siebie.

Zobacz też: Osoby z borderline w związku – jak budują relacje osoby z zaburzeniem z pogranicza?

Osobowość jest niezwykle złożonym zjawiskiem, które fascynuje psychologów, badaczy oraz zwykłych ludzi. Dlatego też temat ten cieszy się dużym zainteresowaniem i budzi wiele kontrowersji i dyskusji.  

Podział teorii osobowości

W przypadku teorii osobowości pomiędzy zwolennikami różnych kierunków występują fundamentalne różnice w podejściu do zagadnień osobowości. W tradycyjnej psychoanalizie opisuje się ją przy użyciu takich terminów, jak: popęd libido, ego, superego, mechanizmy obronne. Koncepcje psychologii humanistycznej odwołują się natomiast do takich pojęć, jak: samorealizacja, indywidualność, rozwój. Ostatnie lata to dominacja teorii poznawczych, w których głównymi pojęciami są: ja, samowiedza, samoocena. Z kolei psychoterapeuci przeważnie diagnozują osobowość w kategoriach cech ekstrawersji, neurotyzmu, psychotyzm. Jednak niezależnie od podejścia teoretycznego psychologowie podejmujący zagadnienie osobowości starają się odpowiedzieć na podstawowe pytania:

• Co powoduje, że ludzie zachowują się podobnie?
• Dlaczego ludzie zachowują się różnie?

Psychologia rozwojowa sugeruje, że osobowość kształtuje się i rozwija na bazie mechanizmów genetycznych głównie przez pierwsze trzy lata życia. Następne lata życia to już coraz wolniejszy rozwój osobowości. A od około trzydziestego roku życia osobowość praktycznie jest już stabilna.

Teoria osobowości Allporta i Cattella

Według Allporta, specyficzne ludzkie właściwości ujawniają się w działaniach intencjonalnych człowieka, a te planowane i realizowane są w ramach systemu znaczeń osobistych – unikalnej perspektywy spostrzegania świata i osobistego odniesienia się do rzeczywistość.

Zobacz też: Relacji z partnerem kontrolującym – Profil psychologiczny partnera kontrolującego i cechy patologicznych zachowań.

Allport wysunął sugestię, że można krótko zdefiniować osobowość jako „to czym człowiek jest naprawdę”. Następnie podał bardziej znaną definicję: Osobowość jest dynamiczną organizacją w jednostce tych systemów psychofizycznych, które determinują jej specyficzne przystosowanie do jej środowiska”. Zwrot „dynamiczna organizacja” podkreśla, że osobowość nieustannie się rozwija i zmienia, jednocześnie istnieją pewien system, który wiąże różne komponenty osobowości. Cześć „psychofizyczna” zwraca uwagę, że osobowość nie jest wyłącznie psychofizyczna, ani neuronowa, co wskazuje, że całość wiąże się z działaniem zarówno ciała, jak i psychiki, nierozłącznie zespolonych w osobową jedność. Część definicji „determinują” kładzie nacisk, że osobowość złożona jest z tendencji determinujących, które odgrywają aktywną rolę w wyznaczaniu zachowania człowieka.

Zdaniem Allporta, wrodzone dyspozycje osobowości obejmują trzy rodzaje właściwości:

• odruchy, popędy i procesy homeostazy, czyli wszystko to biologiczne i instynktowne,
• predyspozycje dziedziczne, a więc genetyczne dziedziczone cechy fizyczne i psychiczne,
• zdolności, spośród których najważniejsza jest zdolność uczenia się. Zdolność uczenia się wynika z plastyczności struktur neurofizjologicznych, umożliwiającej zmiany w reagowaniu i unikalne przystosowanie się do środowiska.

Cattell uważa osobowość za złożoną i zróżnicowaną strukturę cech, z motywacją w znacznym stopniu zależną od tzw. cech dynamicznych. Cecha według Cattella jest zdecydowanie najważniejszym pojęciem, które oznacza: strukturę psychiczną”, czymś wnioskowanym z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia regularności czy spójności tego zachowania. Zasadnicze znaczenie w poglądach Cattella ma rozróżnienie cech powierzchniowych, czyli zewnętrznych zmiennych, które zdają się występować łącznie, i cech źródłowych, które prezentują podstawowe zmienne, które współdeterminują wielorakie przejawy powierzchniowe. Jeśli pewna liczba zjawisk behawioralnych  zdaje się występować łącznie, to możemy  uważać je za jedną zmienną. Cechy źródłowe identyfikuje się jedynie za pomocą analizy czynnikowej, która pozwala badaczowi określić zmienne czy czynniki, które są podstawą tego powierzchniowego zachowania.

Zobacz też: Czym jest inteligencja emocjonalna i jak ją rozwijać?

Teorie Allporta i Cattella łączy założenie możliwości ujęcia i opisania struktury osobowości w kategoriach cech. Zasadnicza różnica polega na tym, że Allport skupiał się na cechach indywidualnych, interesowała go bowiem unikalność jednostki, a Cattell poświęcił się badaniu cech wspólnych. Pierwszy preferował analizy jakościowe, podkreślał racjonalny charakter motywacji oraz intencjonalne odniesienie człowieka do wartości, drugi uczynił z badań ilościowych i analizy czynnikowej główną metodę poznania. Obydwu interesowała motywacja, chociaż różnie do niej podchodzili. Allport koncentrował się na świadomych dążeniach jednostki, Cattell próbował wykryć prawidłowości grupowe i ustalić cechy dynamiczne odpowiedzialne za funkcjonowanie sieci motywacyjne. Zestawiając te dwie teorie, że prace Allporta inspirowały Cattella, z kolei ich oddziaływanie na rozwój nauki osobowości był i jest znacząco różny. Rozwiązania teoretyczne proponowane przez Allporta, jak na przykład koncepcja autonomii funkcjonalnej czy idea poznania osobowości zdrowej, zostały podchwycone i rozwinięte przez psychologie humanistyczną, podczas gdy teoria Cattella jednoznacznie wpisuje się  w teorie cech, której ojcem jest Allport.

Teoria biologicznych cech Eysencka

Eysenck wychodzi od najbardziej ogólnych cech, które nazywa typami, i poszukuje ich sposobów przejawiania się. Typ osobowości ma charakteryzować się znacznym stopniem dziedziczności i posiadać określone podstawy w neurofizjologii organizmu. W tym sensie teoria i badania Eysencka są bliskie badaniom nad temperamentem.

Zobacz też: Drzwi do Własnego Ja – Psychoterapia Skoncentrowana na Przeniesieniu (TFP) w pracy nad Wewnętrznym Modelem Relacji

Model osobowości Eysencka wyróżnia się pod wieloma względami. Po pierwsze Eysenck  stwierdza, że „badania nad osobowością mają dwa zazębiające się aspekty”.  Pierwszy aspekt to ich charakter opisowy – tworzenie kategorii wykorzystywanych przy łącznym ujmowaniu różnic miedzy ludźmi. Drugi dotyczy elementów przyczynowych i tu Eysenck wnosi istotny wkład twórczy. Uznaje on decydującą rolę uczenia się i czynników środowiskowych, lecz jest zdania, że musimy brać pod uwagę również fakt, że dana sytuacja rozmaicie oddziałuje na różnych ludzi. Przy czym należy wziąć pod uwagę czynniki biologiczne, które również determinują zachowanie człowieka. Wyjątkowość Eysenckowskiego ujęcia osobowości polega na tym, że określa ono łańcuch przyczyn, w których substrat biologiczny jest odpowiedzialny za różnice indywidualne w zakresie podstawowych wymiarów osobowości. Zachowanie wynika z pozycji osoby na tych  wymiarach oraz z okoliczności, w których się ona znajduje. Znaczy to, że zachowanie odzwierciedla zazwyczaj interakcję skłonności osoby oraz sił środowiskowych. Eysenck skupia się zatem na „biologicznych wymiarach osobowości”, a jego ujęcia ma wymiar „biospołeczny” w tym sensie, że według niego charakterystyka funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego predysponuje jednostki do reagowania w określony sposób na środowisko. 

Zobacz też: Narcyzm – wrażliwy i wielkościowy jako cecha osobowości

Eysenck przyjmuje, że „osobowość stanowi względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia”. Włączenie w osobowość właściwości fizycznych i temperamentu nie jest przypadkowe. Celem poznania naukowego nie jest sam opis, w tym przypadku struktury cech osobowości, ale również wyjaśnianie. Chcąc wyjaśniać zachowania człowieka, musimy sięgnąć do dwóch rodzajów przyczyn. Po pierwsze uwarunkowań biologicznych, czyli tkwiących w organizmie genetycznych predyspozycji do reagowania w określony sposób, oraz efektów treningu środowiskowego, czyli wyuczonych sposobów zachowania.

Eysenck zajmował się właściwie tylko trzema ogólnymi cechami (typami) osobowości: Neurotyzmem, Ekstrawersją i Psychotycznością.

Neurotyzm

Ludzie odznaczający się wysokim neurotyzmem w koncepcji Eysencka wzruszają się pod wpływem bodźców emocjonalnych, na nowe sytuacje i zmiany reagują podwyższonym niepokojem, są wrażliwi na cierpienie i krzywdę, a także szczęście  i radość innych, silnie reagują emocjonalnie na ekscytujące wydarzenia, łatwo jest ich zranić emocjonalnie. Krytykę biorą sobie do serca i głęboko przeżywają porażki, mają skłonność do zalegania emocji, co powoduje, że długo rozpamiętuje przykre sytuacje i może mieć z tego powodu dolegliwości somatyczne. Łatwo ulegają dezorganizacji pod wpływem stresu. Drugi biegun neurotyczności- zrównoważenie emocji- charakteryzuje się odpornością, stabilnością, małą wrażliwością emocjonalną i małą trwałością emocji. Neurotyzm ma silny komponent wrodzony (Oleś, 2017).

Ekstrawersja-introwersja

To wymiar opisujący ukierunkowanie energii psychicznej w introwersji na samego siebie, a w ekstrawersji na innych ludzi. Osoba ekstrawertyczna jest towarzyska, dobrze się czuje nawet wśród obcych ludzi, lubi spotkania towarzyskie, ma wielu znajomych, potrzebuje wokół siebie wielu ludzi, by z nimi rozmawiać, nie lubi spędzać czasu w samotności. Często naraża się na krytykę, gdyż działa impulsywnie. Na wszystko ma gotową odpowiedź. Woli działać być w ruchu, niż planować czy projektować. Nie jest mściwa. Interesuje się światem zewnętrznym. Ma słaby wgląd w samego siebie. Preferuje pracę urozmaiconą, szybko dostosowuje się do zmian. Nie jest skrupulatna czy drobiazgowa. Często jego reakcje są wybuchowe, ale emocje w nim nie zalegają (Strelau, 1985).

Zobacz też: Style przywiązania – czym są i jak wpływają na relacje międzyludzkie w dorosłym życiu?

Osoba introwertyczna jest typem pesymistycznego, nieufnego samotnika. Zachowuje powściągliwość i dystans wobec wszystkich poza wąskim gronem bliskich osób. Stara się planować swoje działanie z wyprzedzeniem. Do sprawach codziennych podchodzi z należytą powagą, lubi uporządkowany plan dnia, nie lubi zmian. Jest pamiętliwy, gdyż emocje w nim zalegają. Najczęściej jest cichy i skromny. Stara się izolować od innych ludzi. Źle toleruje zmiany, kiedy zachodzą trudno mu się przystosować. Emocje powstają wolno, ale także z trudem się uwalniają. Stara się ukrywać przeżywane emocje, and którymi dobrze panuje. Rzadko zachowuje się agresywnie. W pracy jest perfekcjonistą.

Psychotyzm

Według Eysencka jest wymiarem, na którym jednym biegunie są osoby uzyskujące niski wynik w tej skali. Cechuje ich zdrowie psychiczne, logiczne myślenie, duża zdolność do koncentracji uwagi, altruizm, empatia i uspołecznienie. Są egocentryczni, impulsywni, często agresywni i sadystyczni, okrutni dla zwierząt, chłodni emocjonalnie, wrodzy wobec innych, nieufni, dziwaczni, antyspołeczni, nieodpowiedzialni, skłonni do ryzykownych zachowań, bez zdolności empatii. Mają upodobania do działań i rzeczy udziwnionych. Słabo odczuwają strach, nie potrafią się cieszyć, podejmują działania ryzykowane. Psychotyzm został najpóźniej wprowadzony do teorii Eysencka. W zamyśle miał być biologiczną predyspozycją do wzmożonej wrażliwości, która w przypadku nasilonego stresu może rozwinąć się w psychozę.

Wieloletnie badania prowadzone lub inspirowane przez Eysencka potwierdzają uniwersalność wymiarów osobowości – sposoby ich przejawiania się są porównywalne we wszystkich objętych badaniami krajach, niezależnie od ich położenia geograficznego, a to świadczy o biologicznym i genetycznym podłożu osobowości.

Zobacz też: Psychiczne zaburzenia odżywiania – anoreksja psychiczna i bulimia psychiczna

Teoria Osobowości Wielkiej Piątki

Model Wielkiej Piątki wywodzi się z analiz leksykalnych. Aktualnie obowiązują następujące nazwy pięciu wymiarów osobowości: ekstrawersja, ugodowość, sumienność, neurotyczność, otwartość na doświadczenie.

Ekstrawersja

obejmuje ilość i intensywność kontaktów międzyludzkich, poziom aktywności, potrzebę stymulacji, zdolność do cieszenia się życiem.

Ugodowość

dotyczy jakości interakcji międzyosobowych jednostki od współczucia po antagonizm w myślach uczuciach i działaniu.

Sumienność

oznacza indywidualny stopień organizacji, wytrwałości i motywacji jednostki w zachowaniach ukierunkowanych na cel; ludzie niezawodni i wymagający versus ludzie niezdyscyplinowani i niezorganizowani.

Neurotyczność

dotyczy przystosowania, a niestabilności emocjonalnej, od opanowania i stabilności emocjonalnej, po skłonność do dyskomfortu psychicznego, nierealistycznych idei, niepohamowanych pragnień, nieadaptacyjnego stylu reagowania na stres.

Otwartość na doświadczenie

oznacza aktywne poszukiwanie i ocenę nowych doświadczeń, tolerancję i eksplorację tego co nieznane.

Chociaż jest wiele kontrowersji dotyczących teorii Wielkiej Piątki, jednak zbieżność wymiarów uzyskiwanych na drodze analiz psychometrycznych i leksykalnych traktowana jest jako bardzo ważny argument przemawiający na trafność modelu. Ponadto argument wspierający powyższą teorię jest także fakt, że badania psychometryczne i analizy leksykalne prowadzone na różnych grupach, w różnych krajach i językach, przy użyciu różnych metod, potwierdzają uniwersalny charakter pięciowymiarowego modelu osobowości.

Zobacz też: Psycholog, Psychoterapeuta czy lekarz psychiatra

Czy warto się interesować teoriami osobowości

Istnieje wiele powodów, dla których warto zainteresować się teoriami osobowości, takich jak:

1. Zrozumienie siebie i innych: Poznanie różnych teorii osobowości może pomóc nam lepiej zrozumieć siebie, swoje zachowania i reakcje, a także zrozumieć innych ludzi w naszym otoczeniu.
2. Rozwój osobisty: Analiza własnej osobowości może pomóc nam w rozwoju osobistym, identyfikacji silnych i słabych stron oraz pracę nad sobą.
3. Praca z ludźmi: Dla osób pracujących z ludźmi, takich jak psychologowie, terapeuci, czy menedżerowie, znajomość teorii osobowości może być niezbędna do skutecznego radzenia sobie z różnymi osobowościami.
4. Prognozowanie zachowań: Poznanie teorii osobowości może pomóc nam lepiej przewidzieć zachowania i reakcje innych osób w różnych sytuacjach, co może być przydatne w życiu codziennym oraz w pracy.
5. Badania naukowe: Teorie osobowości są także ważne dla naukowców i badaczy, którzy zajmują się psychologią i socjologią, ponieważ pozwalają lepiej zrozumieć i wyjaśniać ludzkie zachowania.

Warto więc zainteresować się teoriami osobowości, ponieważ mogą one być pomocne w wielu dziedzinach naszego życia i pomóc nam lepiej zrozumieć siebie oraz innych.

Zobacz też: Czym jest stres? Objawy, skutki i skuteczna walka ze stresem

---

Bibliografia:

1. Allport, G. W. (1937). Personality: A Psychological Interpretation. New York: Holt, Rinehart and Winston.
2. Allport, G. W. (1960). Personality and social encounter. Berkeley: Beacon Press.
3. Allport, G.W. (1988). Osobowość i religia. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX.
4. Augustynek, A., Pilecka, B. (1995). Wybrane zagadnienia z psychologii dla studentów uczelni technicznych. Kraków: Wydawnictwa AGH.
5. Augustynek, A. (2008). Psychologia Jak ślimak piął się pod górę. Warszawa: Wyd. Difin.
6. Augustynek, A. (2018). Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: Wyd. Difin.
7. Eysenck, H.J. (1970). The structure of Human Personality. London: Methuen.
8. Eysenck, H.J. (1990). Biological dimension of personality, w: L.A. Pervin (red), Handbook of personality: Theory and Resarch (s. 244-276). New York: Guilford Press.
9. Gasiul, H. (2006). Psychologia osobowości. Warszawa: wyd. Difin.
10. Hall, C., Lindzey, G., Campbell, J. (2013). Teorie osobowości. Warszawa: Wyd. PWN.
11. Jarmuż, S. (1998). Wielka piątka. Charaktery, 6, 26-27.
12. Maslow, A. (1990). Motywacja i osobowość. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
13. Nowakowska, M. (1970). Polska adaptacja 16- czynnikowego Modelu Osobowości R.B. Cattella. Psychologia Wychowawcza, 13, 478-500.
14. Oleś, P. (2017). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wyd. Scholar.
15. Strelau, J. (1985). Temperament, osobowość, działanie. Warszawa: PWN.
16. Strelau, J. (2000). Osobowość jako zespół cech, w: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t.2, s. 525-560). Gdańska: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
17. Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
18. Szewczuk, W. (1990). Psychologia. Warszawa: Wyd. WSiP.
19. Zimbardo, P., Ruch. F. (1997). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.