autor: Jakub Skrzypek

Chociaż świadomość zaburzeń psychicznych w ostatnich latach coraz bardziej się zwiększa, to stygmatyzacja osób chorych psychicznie nadal pozostaje dużym problemem. Wielu pacjentów zmaga się z niezrozumieniem i odrzuceniem ze strony społeczeństwa. Największy lęk i negatywne nastawienie wzbudza schizofrenia, uważana powszechnie za najcięższą chorobę psychiczną. Czym właściwie jest stygmatyzacja i co jest jej powodem? Jak jej przeciwdziałać? Jakie są konsekwencje stygmatyzacji dla osób zmagających się z problemami psychicznymi? Odpowiadamy!

Schizofrenia – objawy wskazujące na chorobę

Schizofrenia to choroba, która występuje w społeczeństwie dosyć powszechnie – szacuje się, że choruje na nią 1 na 100 osób. To oznacza, że w samej Polsce jest nawet około 400 tysięcy cierpiących na schizofrenię, jednak nie każdy z nich korzysta z leczenia. Jest rozpoznawana na podstawie objawów, które utrzymują się ponad miesiąc. Zaliczamy do nich przede wszystkim:

• Nawracające halucynacje, czyli wyimaginowane doznania – na przykład osoby lub przedmioty, które widzi wyłącznie chory lub głosy w głowie komentujące jego zachowania.
• Urojenia, oznaczające nieracjonalne przekonania, które są utrzymywane przez osobę ze schizofrenią pomimo braku jakichkolwiek dowodów. Utrzymuje je nawet pomimo logicznych argumentów zaprzeczających od bliskich osób, często posądzając je o byciu w spisku.
• Zaburzenia afektu, przejawiające się emocjami nieadekwatnymi do sytuacji (np. śmiech w miejscu wymagającym powagi). Występuje również depresja psychotyczna, objawiająca się m.in. obojętnością, utratą zainteresowań i smutkiem.
• Zaburzenia psychomotoryki – pobudzenie psychoruchowe lub sztywność i znieruchomienie.
• Zaburzenia poznawcze, trudności w planowaniu swojego dnia, a także pogorszenie sprawności językowej, uwagi oraz koncentracji.
• Dezorganizacja psychiczna, objawiająca się trudnościami w zrozumieniu wydarzeń, które dzieją się obok i zachowaniami nieadekwatnymi do rzeczywistości.

Schizofrenia najczęściej rozwija się w okresie między 18 a 35 rokiem życia. Leczenie polega nie tylko na usunięciu epizodów psychotycznych objawiających się halucynacjami i urojeniami, ale także na przywróceniu chorego do samodzielnej egzystencji  i pełnienia wcześniejszych ról społecznych.

Jednak doświadczana stygmatyzacja może pogarszać rokowania i wpłynąć na całą przyszłość! Bardzo utrudnia stworzenie satysfakcjonujących relacji, budowanie długotrwałych związków i rozwijanie swojej kariery.

Stygmatyzacja – co to?

Stygmatyzacja, nazywana także naznaczeniem lub piętnem, to zjawisko obecne w każdym społeczeństwie. Na czym właściwie polega? Jest to po prostu przypisywanie negatywnych cech pewnym osobom lub grupom, które są w jakiś sposób odmienne od większości.

Właśnie w efekcie stygmatyzacji osoby cierpiące na schizofrenię i inne choroby psychiczne, często są postrzegane, jako mniej wartościowe niż zdrowy człowiek, z pominięciem wszystkich ich pozytywnych cech, osiągnięć i zdolności. Stygmat nadaje nową tożsamość społeczną – tak jakby choroba przekreślała całe wcześniejsze życie i nie dawała możliwości na satysfakcjonujące funkcjonowanie w społeczeństwie. Boimy się tego, co inne i nieznane, unikamy więc kontaktu, co doprowadza do izolacji osoby, która ujawniła swoją chorobę.

Stygmatyzacja przebiega w kilku etapach, które możemy podzielić następująco:

• Etykietowanie – to wszystkie negatywne i krzywdzące określenia, kierowane w stosunku chorujących osób. Zaliczymy tu nazywanie kogoś nienormalnym, pozbawionym rozumu lub obłąkanym.
• Stereotypizacja  – to powszechne przekonania o tym, że osoby chore psychicznie są niebezpieczne, mówią wyłącznie głupoty i nie potrafią samodzielnie kierować swoim życiem.
• Oddzielenie  – uznanie chorych za niezdolnych do funkcjonowania między zdrowymi ludźmi, oraz unikanie kontaktu.
• Utrata statusu społecznego  – niechęć do zatrudniania osób ze schizofrenią, uniemożliwianie awansu społecznego oraz utrata wcześniejszej, znaczącej pozycji.
• Dyskryminacja  – lekceważący stosunek do słów wypowiadanych przez chorych oraz poniżanie ich w różnych sytuacjach społecznych.

Rodzaje stygmatyzacji

Stygmatyzacja to nie tylko negatywne postawy społeczeństwa w kierunku osób cierpiących na schizofrenię i inne choroby psychiczne. To także krytyczne myślenie o samym sobie przez chorych i dostosowywanie swojego zachowania do tego, czego oczekują inni w otoczeniu. A to oznacza, że osoba chora, zdając sobie sprawę z uprzedzeń, może m.in. unikać nawiązywania relacji międzyludzkich, co prowadzi do izolacji i większego poczucia nieszczęścia. Stygmatyzacja przebiega na 3 różnych poziomach:

• Strukturalnym, który przejawia się brakiem odpowiednich systemów wsparcia i niską jakością opieki zdrowotnej. To także skomplikowane procedury prawne i bariery finansowe.
• Interpersonalnym, który dotyczy nawiązywanych relacji międzyludzkich. Są to wszystkie dyskryminujące komentarze oraz pokazywanie swojej wyższości w dyskusji, przyjmując, że osąd osoby chorej zawsze jest błędny. To także podważanie jej kompetencji, z odgórnym założeniem, że gorzej sobie ze wszystkim radzi. Wszystkie te zachowania prowadzą do wycofywania z kontaktu, a w efekcie cierpiący na schizofrenię z trudem buduje relacje z innymi.
• Społecznym, odnosi się przede wszystkim do miejsc prac i uprzedzeń ze strony pracodawców oraz współpracowników. W efekcie osoba zmagająca się z chorobą, może mieć problem ze znalezieniem stabilnego zatrudnienia, a jej praca nie jest doceniana w takim samym stopniu, jak praca osób zdrowych. 

Schizofrenia a stygmatyzacja – z czego wynika negatywny stosunek?

Żaden człowiek nie jest w stanie dokładnie przeanalizować wszystkich docierających do niego bodźców, dlatego ludzki umysł stosuje różne uproszczenia, aby uczynić świat miejscem bardziej przewidywalnym.

Wiele osób czerpie wiedzę na temat chorób psychicznych z różnych przekazów medialnych oraz filmów, gdzie podkreślane są przede wszystkim negatywne strony choroby, niebezpieczeństwa z nią związane i gwałtowne czyny chorych. Prowadzi to do utrwalenia skojarzeń o tym, że chorujący są agresywni, impulsywni, dziwaczni i nieprzewidywalni – zapominając o tym, że oprócz objawów chorobowych, mają oni również pozytywne cechy. Rozpowszechnione jest przekonanie o tym, że choroby psychiczne wiążą się z zagrożeniem, pomijając to, że agresja występuje również u osób zdrowych, więc nie powinna być utożsamiana wyłącznie  z chorobą.

Warto zaznaczyć, że negatywny stosunek i stygmatyzacja objawiająca się wykluczeniem, szyderstwami lub niedocenianiem, często prowadzi do wzrostu frustracji i wystąpienia zjawiska samospełniającej się przepowiedni. Polega ono na tym, że człowiek swoimi negatywnymi przekonaniami i postawami prowadzi do wywołania u chorego zachowań, które potwierdzają jego negatywną ocenę. To jeszcze bardziej umacnia stygmat.

Dobrze dobrane leczenie prowadzi w wielu przypadków do całkowitej remisji na długi czas, a jednak z obawy przed zagrożeniem wzmianka o przebytej chorobie często jest wystarczająca do nabrania obaw i dystansu.

Stygmatyzacja osób chorych psychicznie – konsekwencje

Stygmatyzacja chorób psychicznych ma bardzo poważne konsekwencje i wpływa negatywnie na proces zdrowienia. Przede wszystkim, nieufność i niechęć okazywana przez zdrowe osoby, prowadzi do spadku poczucia własnej wartości osoby chorej i pogorszenia jej samopoczucia. Negatywne myśli o samym sobie, społeczna izolacja i brak wsparcia społecznego – mogą doprowadzić do rozwoju kolejnych problemów psychicznych – bardzo często pojawiają się obawy depresyjne.

Ponadto, z obawy przed wykluczeniem i dyskryminacją, osoba chora może zaprzeczać swoim problemom, ukrywać chorobę i przerywać lub opóźniać konieczne leczenie, co znacznie pogarsza rokowania. Ma także trudność z budowaniem relacji, nawet z osobami, które nie patrzą na nią przez pryzmat choroby.

Doświadczenie stygmatyzacji prowadzi również do rozwoju przewlekłego stresu, który może skutkować również problemami ze zdrowiem fizycznym – m.in. chorób serca, przewlekłych problemów żołądkowych, zwiększonej podatności na infekcje, uzależnień oraz zaburzeń lękowych.

Zobacz też: Czym jest stres? Objawy, skutki i skuteczna walka ze stresem

Jak zapobiegać stygmatyzacji?

Przeciwdziałanie stygmatyzacji to trudne zadanie, ponieważ pewne stereotypy dotyczące chorób psychicznych są głęboko zakorzenione w społeczeństwie. Przede wszystkim ważne jest zwiększanie świadomości społeczeństwa, czyli odpowiednia psychoedukacja w środkach masowego przekazu – m.in. kampanie prowadzone z wykorzystaniem telewizji i Internetu.

Warto pamiętać, że kryzys psychiczny może dotknąć każdego, dlatego rozwijanie postaw pełnych szacunku i zrozumienia w stosunku do chorych jest niezwykle ważne. Istotne jest również tworzenie sieci wsparcia dla osób dotkniętych stygmatyzacją, które mają na celu włączyć chorych do społeczeństwa.

Negatywne nastawienie w stosunku do chorego utrudnia leczenie i prowadzi do kolejnych problemów, dlatego dla osób doświadczających stygmatyzacji zalecana jest psychoterapia, która będzie wsparciem dla innych form leczenia.

Źródła:

1. Cierpiałkowska L, Sęk H., (2016), Psychologia kliniczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2. Crisp J., Turner R., Psychologia społeczna (2015), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
3. Jarema M., (2016), Psychiatria, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
4. Zimbardo P., Gerrig R., (2012), Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa