autor: Jakub Skrzypek

Występujące współczesne zaburzenia odżywiania stanowią szczególną kategorię zagrożeń dotyczących zdrowia człowieka. Należą one do grupy zaburzeń psychicznych, które charakteryzują się znacznymi odchyleniami od wzorców prawidłowego, społecznie akceptowanego modelu jedzenia. W klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, wyróżnia się min. takie zaburzenia jak: anoreksja psychiczna, bulimia psychiczna.

Czym są zaburzenia odżywiania?

Ze względu na rozpowszechnianie się zjawiska ww. zaburzeń oraz związanymi z nimi zagrożeń dla życia i zdrowia, a także społecznego funkcjonowania, zaburzenia te postrzegane są w krajach uprzemysłowionych jako jedno z najgroźniejszych przewlekłych schorzeń, które dotyczą zwłaszcza kobiet i dziewcząt we wczesnej dorosłości oraz młodych mężczyzn.

Rys historyczny zaburzeń odżywiania

Problem zaburzeń odżywiania został opisany w literaturze poraz pierwszy pod koniec XVII wieku. Termin anoreksja w znaczeniu jednostki chorobowej zastosował Wiliam Gull w 1984 roku opisując przypadki dorosłych kobiet z niedoborem masy ciała. Uczucie lęku przed przybraniem na wadze uznano za jeden z objawów anoreksji dopiero w 1930 r. Bulimia będąc obecnie jednostką w klasyfikacji ICD-10, początkowo była uznawana za podtyp anoreksji. Poraz pierwszy została opisana w 1979 r. przez Geralda Russella, jednak dopiero wiele lat później zdefiniowano ją jako patologiczne nawyki żywieniowe, dla których wspólnym mianownikiem są charakterystyczny sposób myślenia i zachowania obserwowany u chorych. Wymienione elementy są podporządkowane emocjom oraz przyzwyczajeniom składającym się na predyspozycje do zachorowania na specyficzne zaburzenia odżywiania. Od wielu lat trwają badania nad etiologią i patogenezą zaburzeń odżywiania. Nadal nie wiadomo, dlaczego spośród bardzo wielu odchudzających się osób, tylko niektóre chorują na anoreksję i bulimię. Wyniki wielu badań Bernadety Izydorczyk na temat postaw wobec własnego ciała u kobiet z zaburzeniami odżywiania wykazały, na istniejące między badanymi istotne różnicowania w zakresie prezentowanego profilu cech psychologicznych i tych postaw.

Anoreksja i Bulimia – czynniki zaburzeń odżywiania

Czynniki zaburzeń anoreksji i bulimii się od wielu lat tematem badań i wielu publikacji naukowych. Jednym z podsumowań wiedzy naukowej z tej tematyki jest książka napisana przez trzech amerykańskich naukowców pt. Psychologia zaburzeń. We wspomnianej publikacji autorzy twierdzą, że nie da się wskazać jednej przyczyny zaburzeń odżywiania. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że są one związane zarówno z czynnikami biologicznymi np. dziedziczonymi genami ( informacją genetyczną),a także uzależnione są od czynników środowiskowych, kulturowych i rodzinnych. Ważną rzeczą jest, aby tych czynników nie rozpatrywać niezależnie od siebie. Interpretowanie powstałego zaburzenia na podstawie tylko jednego czynnika będzie prowadziło do błędnych wniosków. Wyjaśnienia biologiczne i kulturowe przeplatają się ze sobą. Na przykład styczność z właściwym dla danej kultury wartościowaniem szczupłej sylwetki ma duże znaczenie w rozwoju zaburzeń odżywiania. Niemniej jednak to zaburzenie pojawia się jedynie u niewielkiej liczby osób, które miały kontakt z takim ideałem. To czynniki genetyczne mogą odpowiadać za różnice indywidualne, które pomagają wyjaśnić, dlaczego niektórzy ludzie są bardziej niż inni wrażliwi na postawy oraz czynniki środowiskowe. Innymi słowy, zaburzenia odżywiania najlepiej jest konceptualizować w formie modelu podatność – stres,  w którym geny odpowiadają za większą podatność danej osoby na naciski środowiskowe.

Czynniki biologiczne i genetyczne w zaburzeniach odżywiania

Badacze poświęcają ostatnio wiele uwagi udziałowi czynników genetycznych w zaburzeniach odżywiania, zauważono, że skłonność do tego rodzaju zaburzeń jest cechą rodzinną. U biologicznych krewnych osób z anoreksją lub bulimią występują podwyższone wskaźniki tych zaburzeń. W pewnym szeroko zakrojonym badaniu rodzin dotyczących zaburzeń odżywiania wykazano, że ryzyko wystąpienia anoreksji u krewnych osób z anoreksją jest 11,4 razy wyższe niż w przypadku krewnych osób zdrowych z grupy kontrolnej.

Czynniki biologiczne – nieprawidłowości w budowie mózgu

Obszar w mózgu, który odgrywa istotną rolę w jedzeniu to podwzgórze. Badania prowadzone na zwierzętach wykazały, że wskutek elektrycznej stymulacji bocznej części podwzgórza zwierzę zaczyna jeść pomimo tego, że niedawno jadło. Podczas takiej symulacji zwierzę również toleruje rażenie prądem i inne nieprzyjemne bodźce. , aby uzyskać dostęp do pokarmu. Natomiast nie ma wystarczających dowodów na to, że nieprawidłowości w podwzgórzu odgrywają główną rolę w zaburzeniach odżywiania. Kora skroniowa jest związana z percepcją obrazu własnego ciała. Obszary kory skroniowej ( zwłaszcza kora około oczodołowa), odgrywa również pewną rolę w monitorowaniu stopnia przyjemności danego bodźca, na przykład zapach lub smak.

Chodź obecnie jest to teza dość spekulatywna , to jednak jest możliwe, że boczna część podwzgórza stanowi obszar integracji informacji odnoszących się do regulacji spożywanych pokarmów. Boczna część podwzgórza otrzymuje informacje z wielu obszarów mózgu, w tym z kory czołowej i ciała migdałowatego ( powiązanego z uczeniem się emocji i strachu). Badania nad zwierzętami sugerują, że sieć obejmująca te i inne obszary mózgu może być odpowiedzialna nie tylko za przejadanie się w reakcji na bodźce środowiskowe, ale także za ograniczenie łaknienia w reakcji na stres. Wraz z rozwojem badań w tym zakresie wzrośnie nasza wiedza o tym , w jaki sposób dopasowują się do siebie te elementy układanki, dając rezultat w postaci różnego typu zaburzeń odżywiania.

Czynniki biologiczne – serotonina

Serotonina to neuroprzekaźnik mający związek z pojawianiem się obsesji i zaburzeń nastroju, oraz impulsywnością. Modeluje też łaknienie i zachowania związane z jedzeniem. Ponieważ wielu pacjentów z zaburzeniami odżywiania dobrze reaguje na leki przeciwdepresyjne, badani doszli do wniosku, że zaburzenia odżywiania wiążą się z rozregulowaniem systemu serotonicznego. Głównym składnikiem serotoniny jest aminokwas tryptofan, który można pozyskać jedynie z pożywienia. Po spożyciu tryptofanu przekształca się w serotoninę w wyniku wielu reakcji chemicznych. Sytuacja jest złożona. Niemniej badania nad wpływem serotoniny wciąż trwają.

Czynniki społeczno – kulturowe

Zastanów się jaki jest ideał kobiecej figury obecnych czasów. Młode kobiety atakowane są setkami zdjęć w czasopismach, portalach społecznościowych obrazami nierealistycznych modelek. Presja społeczna na to by mieć szczupłą sylwetkę może być wyższa w społeczeństwach cechujących się wyższym statusem społeczno- ekonomicznym, z których jak się wydaje pochodzi większość pacjentek z anoreksją. Szczupła sylwetka stała się ideałem kulturowym prawdopodobnie w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, choć także wcześniej kobiety dbały o wagę i wygląd. Niemniej jednak za atrakcyjną uważano wówczas nieco bardziej zaokrągloną sylwetkę (np. Marlin Monroe). Momentem przełomowym było pojawienie się na wybiegu Twiggy, która była niezmiernie szczupłą modelką. Choć początkowo jej wygląd szokował, to jednak nie upłynęło wiele czasu, a świat przyjął jej wizerunek. Presja na posiadanie szczupłej sylwetki nadal istnieje w środowiskach związanych z modą. Choć jak wspomnieliśmy wcześniej, podejmuje się wysiłki zmierzające do tego by zabronić skrajnie szczupłym modelką udziału w pokazach, tym jednak zmianą sprzeciwia się wielu projektantów mody. Przykładem uatrakcyjnienia anoreksji może być nowe słowo, które wymyśliła brytyjska supermodelka Kate Moss na opisanie siebie samej tj. rexy. Powstało ono z połączenia słów anoreksja i sexy. Z kulturowym uwarunkowaniem piękna wiąże się też kolejna refleksja. Po 51 latach bezowocnych dla kandydatek z Nigerii w konkursie Miss Świata, zwyciężyła 19 letnia Nigeryjka. Jej sukces po pewnym czasie przypisano temu, że w Nigerii po raz pierwszy wybrano reprezentantkę, która nie spełniała tamtejszych standardów piękna. Była zbyt szczupła.

Oddziaływania rodzinne

Klinicyści od dawna zdają sobie sprawę z tego, że w rodzinach pacjentów z anoreksją można z dużą regularnością obserwować pewne charakterystyczne problemy. Konstatacja ta sprawiła, że wielu z nich zaleca im terapię rodzinną. Na potwierdzanie tego ponad jedna trzecia pacjentów z anoreksją uważa, że jednym z czynników sprzyjających rozwinięciu się u nich zaburzeń odżywiania jest jakaś dysfunkcja dotycząca rodziny. Postrzegają one własne rodziny jako bardziej sztywne, mniej zżyte i gorzej komunikujące się. Ponadto wielu rodziców pacjentów z zaburzeniami odżywiania wskazuje długotrwałe zaobserwowanie pragnienie bycia szczupłym, dietą i dobrym wyglądem. Podobnie jak ich dzieci, rodziców tych cechuje skłonność do perfekcjonizmu.

Indywidualne czynniki ryzyka

Nie u każdego kto żyje w społeczeństwie przesadnie podkreślającym szczupłą sylwetkę, rozwija się zaburzenie odżywiania. Gdyby tak było problem byłby powszechniejszy. Muszą więc istnieć czynniki, które zwiększają podatność danej osoby na pojawiające się zaburzenia odżywiania. Mogą mieć naturę biologiczną, inne zaś psychologiczną. Rozważając interakcje genów i środowiska, możemy stwierdzić, że również czynniki genetyczne mogą mieć wpływ na pewne cechy ( perfekcjonizm, obsesyjność, lęk), które zwiększają w przypadku niektórych osób prawdopodobieństwo reagowania na presję kulturową nieprawidłowymi wzorcami odżywiania się.

Płeć

Zaburzenia odżywiania częściej występują u kobiet niż u mężczyzn. Płeć żeńska jest silnym czynnikiem ryzyka w przypadku tych zaburzeń, zwłaszcza anoreksji i bulimii. Ponadto okresem najwyższego ryzyka pojawienia się anoreksji i bulimii jest okres adolescencji. Czynnikiem ryzyka w przypadku mężczyzn ( ale nie kobiet) jest też orientacja seksualna. Może wynikać to z faktu, że mężczyźni homo i biseksualni starają się być atrakcyjni dla innych mężczyzn, którzy to ze względu na orientację seksualną, zazwyczaj przykładają dużą wagę do wyglądu zewnętrznego. Niemniej jednak bycie w związku może nieco złagodzić ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania. Badacze wykazali, że trzydziesto- czterdzisto letni mężczyźni homo i biseksualni pozostający w związku w mniejszym stopniu dążą do szczupłej sylwetki oraz rzadziej stosują diety niż mężczyźni w tym samym wieku, którzy są samotni i nie mają partnera.

Uwewnętrznienie ideału szczupłej sylwetki

Księżna Windsoru powiedział kiedyś, że nie można być zbyt bogatym lub zbyt szczupłym. Dokonała w ten sposób internalizacji szczupłej sylwetki, dając do zrozumienia, że bycie szczupłym jest pociągające. Stopień uwewnętrznienia ideału szczupłej sylwetki wiąże się z wieloma problemami, które uważa się za czynniki ryzyka w przypadku zaburzeń odżywiania. Są to min. niezadowolenie z wyglądu własnego ciała, bycie na diecie i negatywny afekt. Istnieją też dowody empiryczne wskazujące, internalizacja ideału szczupłej sylwetki może stanowić wczesny element łańcucha przyczynowego problemów, którego ostatnim ogniwem są zaburzenia odżywiania.

Perfekcjonizm

Perfekcjonizm definiowany jako dążenie do nieosiągalnych wysokich standardów przy jednoczesnym braku tolerancji dla błędów od dawna jest uważany jako istotny czynnik ryzyka w przypadku zaburzeń odżywiania. Perfekcjoniści bowiem z większym prawdopodobieństwem przyjmują ideał szczupłej sylwetki i niepohamowanie dążą do doskonałego ciała. Pojawiają się też sugestie, że perfekcjonizm podtrzymuje bulimię poprzez rygorystyczne stosowanie diety, które następnie napędza cykl objadania się i przeczyszczania.

Negatywny obraz własnego ciała

Jedną z konsekwencji społeczno – kulturowych presji na posiadanie szczupłej sylwetki jest występowanie u dziewcząt i młodych kobiet natrętnych i uporczywych zniekształceń poznawczych dotyczących własnej figury (jestem gruba). Na przykład, wśród młodych amiszów, którzy nie mają styczności z ideałami współczesnego świata, tego rodzaje zniekształcenia nie występują. Potwierdza to więc hipotezę, że oddziaływania społeczno – kulturowe odpowiadają za rozdźwięk między sposobem postrzegania swojego ciała przez wiele dziewcząt i młodych kobiet, a popularyzowaniem w mediach ideału kobiecej urody. Tego rodzaju zniekształcenia percepcyjne każą dziewczętom i młodym kobietom wierzyć, że mężczyźni preferują szczuplejsze figury, niż to jest w rzeczywistości. Wiele kobiet ma też poczucie, że podlega ocenie innych kobiet, które mają bardziej rygorystyczne standardy niż one same.

Dieta

Chcąc schudnąć zazwyczaj przechodzimy na dietę. Niemal wszystkie przypadki zaburzeń odżywiania zaczynają się od stosowania normalnych diet, co w naszej kulturze stało się rutyną. Stosowanie diety to czynnik ryzyka pojawienia się lub nasilenia zaburzeń odżywiania. Dlaczego dietę łączy się z zaburzeniami odżywiania? Jak zauważa Eric Stice w obszernej analizie tego zagadnienia, gdy nasze wysiłki by wytrwać na diecie, kończą się niepowodzeniem, zazwyczaj mamy złe samopoczucie. Tak więc to nie sama dieta jako taka stanowi problem. Chodzi raczej o to, że osoby, które często mówią o tym, iż starają się zrzucić zbędne kilogramy są najbardziej niezadowolone z własnego ciała i mają największą skłonność do złego samopoczucia wówczas, gdy nie udaje im się przestrzegać dietetycznego reżimu.

Negatywne emocje

Negatywny afekt ( złe samopoczucie ) to sprawczy czynnik ryzyka niezadowolenia z własnego ciała. Kiedy czujemy się źle stajemy się bardzo samokrytyczni. Koncentrujemy się na swoich ograniczeniach i wadach, wyolbrzymiamy ułomności defekty. Dotyczy to szczególnie osób z zaburzeniami odżywiania, które podobnie jak osoby z depresją w zniekształcony sposób myślą i przetwarzają informacje płynące z otoczenia. W wielu przypadkach pojawia się negatywna ocena siebie. Tego rodzaju zniekształcenia poznawcze: ( jestem gruba, jestem do niczego, nie ma ze mnie żadnego pożytku), mogą sprawić, że samopoczucie będzie się pogarszać. Badania podłużne i ogólny negatywny afekt stanowią predykatory wysokiego ryzyka pojawienia się w późniejszym okresie zaburzeń odżywiania. Co więcej dane wskazują, że negatywny afekt może wpływać podtrzymująco na napadowe objadanie się.

Bibliografia:

1. Bator, E., Bronowska, M., Ślepecki, D. i Biernat, J. (2011, 3 1). Anoreksja – przyczyny, przebieg, leczenie. Nowiny lekarskie, strony 184-191.
2. Beck, A. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: Internetional Universities Press.
3. Bąba-Kubiś, A., Pełka-Wysiecka, J., Liśkiewicz, P., Wroński, M., Konopka, A. i Samochowiec, J. (2018). Anoreksja-jadłowstręt psychiczny. Pomeranian J Life Sci, strony 5-9.
4. Butcher, J., Hooley, J. i Mineka, S. (2020). Psychologia Zaburzeń. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
5. Drwień, M. (2010). Zaburzenia odżywiania. Problemy nauk biologicznych, 337-344.
6. Dudzińska, M. (2018). Psychoterapia poznawczo – behawioralna bulimi psychicznej: Teoria,metoda, status empiryczny i przyszłe kierunki rozwoju. Psychoterapia, 19-30.
7. Izydorczy, B. (2014). Postawy i zachowania wobec własnego ciała w zaburzeniach odżywiania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
8. Izydorczyk, B. (2017). Psychoterapia zaburzeń obrazu ciała w anoreksi i bulimi psychicznej -podejście integracyjne (zastosowanie terapii psychodynamicznej i technik psychodramy). Psychoterapia, strony 5-22.
9. Morison, J. (2016). DSM-5 Bez tajemnic, Praktyczny przewodnik dla klinicystów. Kraków:Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego.
10. Nogal, P. i Lewinski, A. (2008, 2 1). Jadłowstręt psychiczny – anorexia nervosa. Endokrynologia Polska, strony 148-155.
11. Ostrowska, L. (2020). Dietetyka, Kompedium. Warszawa: PZWL.
12. Sarzała, D. (2017 ). Anoreksja jako zagrożenie dla zdrowia oraz spolecznego funcjonowania człowieka w kontekście etiologii i profilaktyki. Kwartalnik Naukowy, 296-311.
13. Sarzała, D. (2017). Anoreksja jako zagrożenie dla zdrowia oraz społecznego funkcjonowaniaczłowieka w kontekście etiologii i profilaktyki. Kwartalnik Naukowy, 296-311.
14. Sommer, H. (2016, styczeń 1). Anoreksja nastolatek w świetle badań – droga do sukcesu czy akt powolnej destrukcji. Lubelski Rocznik Pedagogiczny, strony 235-257.