Mitologiczny Narcyz – czyli podwalina dla teraźniejszego narcyzmu?

Etymologia wyrazu „narcyzm” pochodzi od perskiego słowa „narcis„, od którego wywodzi się również słowo „narkoza”. Obydwa wspomniane oznaczają sztywne, sparaliżowane funkcjonowanie. Termin „narcyzm” związany jest również z imieniem bohatera mitu greckiego, Narcyza. Był on synem boga rzeki Kefisosa i nimfy Liriope. Bohater ten nie był zainteresowany jakąkolwiek miłością. Kochała się w nim bez wzajemności nimfa Echo. Narcyz, będąc nad strumieniem wody, spojrzał w taflę i gdy zobaczył w niej swoje odbicie, zakochał się w nim. Nie mógł oderwać wzroku od tego widoku. Nie uzyskując jakiejkolwiek reakcji ze strony odbicia – obiektu swojej miłości, – umarł z tęsknoty. Na jego grobie wyrósł kwiat o złotym środku i białych płatkach, nazwany – ku pamięci bohatera narcyzem.   Istnieje również inna wersja tego mitu, w której pojawiają się wątki homoseksualne. Opowiada ona o mężczyźnie imieniem Narcyz, który odrzucał miłość zarówno kobiet jak i mężczyzn. Zakochany w nim Ameniusz, wyznaje miłość Narcyzowi i prosi o odwzajemnienie uczucia, gdyż nie może żyć bez ukochanego. Otrzymuje w zamian miecz, aby dokonał samobójstwa. Ameniusz, przed odebraniem sobie życia, prosi bogów, aby ukarali Narcyza miłością, której nikt nie odwzajemni. Bogowie spełniają jego prośbę i Narcyz ginie nad brzegiem rzeki, zakochany w swoim odbiciu,  przebijając się mieczem.           

Pojęcie narcyzmu  w psychologii

Użycie terminu „narcyzm” w badaniach naukowych po raz pierwszy miało miejsce w 1887 roku i przypisuje się je francuskiemu psychologowi Alfredowi Binet, który to w swojej pracy Le Fétichisme dans l’Amour. Revue philosophique de la France et l’Étranger, opisał przykład pacjenta – fetyszysty, którego podniecały białe fartuszki i zapaski. Następnie, w roku 1896, imienia Narcyz używał lekarz i seksuolog Ellis Havelock, opisując perwersję seksualną, polegającą na traktowaniu przez pacjenta samego siebie jako obiektu seksualnego. W XX wieku pojęcie narcyzmu interpretowane jest na gruncie dynamicznie rozwijającej się psychoanalizy. Do słownika psychoanalitycznego wprowadził je w 1908 roku, niemiecki lekarz, neurolog, psychiatra i psychoanalityk Karl Abraham. Opisywał on sytuację, w której libido, które w normalnych warunkach skierowane jest w stronę obiektu, wycofuje się i włącza we własne ego. Sytuacja tą utożsamiał ze stanem schizofrenicznym i poczuciem przez jednostkę wszechmocy.

Narcyzm oczami „ojca psychoanalizy”- czyli co na to Freud?

Narcyzm był obecny także w wielu pracach Freuda. Podzielał on poglądy Abrahama na ten temat. Twierdził, że ego zawsze może włączyć libido – związane z obiektem – w swoją strukturę. Uważał, że najwyższą formą narcyzmu jest wybór obiektu (człowieka) tej samej płci. Freud był przekonany, że relacje homoseksualne są dowodem potwierdzającym hipotezę o narcyzmie. W swojej pracy Zur Einfuhrung des Narzissmus podzielił narcyzm na pierwotny i wtórny. Zgodnie z jego koncepcją, libido jest energią życiową, magazynowaną w ego. Następnie ta energia kieruje się na inne obiekty (osoby). Jeżeli obiekty miłości nie przyjmą tej energii, to libido wróci do ego, gdzie pozostanie jako libido narcystyczne. Powstałe libido narcystyczne, nie mogąc znaleźć ponownie drogi do innych obiektów, zostaje zahamowane i staje się przyczyną powstawania chorób, w tym, min. zachowań schizofrenicznych. Psychoanaliza korzystała z pojęcia narcyzmu w trzech znaczeniach:

• klinicznym – jako perwersja seksualna,
• genetycznym – określającym fazę rozwoju, 
• relacyjnym – opisującym wybór obiektu (partnera) i tworzoną z nim relację.

W XIX wieku osoby narcystyczne były utożsamiane z osobami o skłonnościach perwersyjno – seksualnych jako te,  które wybierają swoje ciało jako obiekt seksualny. Freud poza homoseksualizmem, do perwersji seksualnych zaliczał sadyzm, masochizm, voyeryzm i ekshibicjonizm. Co ważne Freud nie potrafił zająć jednoznacznego stanowiska w sprawie dwupłciowości, tj. tezy, iż każdy człowiek posiada zarówno męskie jak i żeńskie cechy płciowe. W jego interpretacji problem był związany z tym, że pojęcie to różnie jest używane min. w biologii, psychologii i socjologii.

Perspektywa psychologów na powstawanie narcyzmu – czy powinniśmy upatrywać winy w matkach?

Z kolei N. Symington zaproponował teorię powstawania narcyzmu jako odwrócenie się od „dawcy życia” i zwrócenie się w kierunku swojego Ja. Sytuacja taka ma miejsce, gdy dziecko zwraca się w stronę opiekuna i dochodzi do naruszenia relacji emocjonalnej między nimi. Dziecko wie, że jest zależne od opiekuna i musi utrzymywać z nim relację, jeżeli chce żyć. Dochodzi do rozszczepienia dziecięcego self. Z jednej strony działanie jest zwrócone do własnego Self, z drugiej dziecko manipuluje opiekunem by spełniać swoje potrzeby. Istnieje wiele teorii dotyczących genezy powstawania narcyzmu.

• Theodore Millon, przyczynę narcyzmu widział w nadopiekuńczości i rozpieszczaniu dziecka przez opiekunów.  .
• Z kolei Karen Horney upatrywała narcyzm w zaburzeniu relacji dziecka z rodzicem,
• Peter Röhr – w osobie matki – pozbawionej empatii, stosującej surowe wychowanie, często zaburzonej narcystycznie. 
• W 1970 roku Sydney E. Pulver stwierdził, że koncepcja narcyzmu jest jedną z najbardziej trudnych i zagmatwanych koncepcji, a z użytych przez siebie sformułowań niezadowolony był nawet Freud.

Klasyfikacja narcyzmu w diagnostyce psychologicznej i psychiatrycznej

Przez wiele lat narcyzm traktowany był jedynie jako zaburzenie osobowości podlegające klasyfikacjom klinicznym. Pierwsze kryteria diagnostyczne pojawiły się w roku 1979, wraz z publikacją Inwentarza Osobowości Narcystycznej ( NPI – Narcissistic Personality Inventory) Roberta N. Raskina i Calvina S.Hall.  Zawierał on osiemdziesiąt pozycji opartych na kryteriach określonych w DSM-III Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego jako definiujących narcystyczne zaburzenie osobowości. Ostatnia, piąta klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, która została opublikowana w 18 maja 2013 rok, przedstawia, aktualne kryteria, które powinny być stosowane przy diagnozowaniu narcystycznego zaburzenia osobowości. Zaburzenie to utożsamiane jest ze skłonnością osoby do zachowań dramatycznych, niekonwencjonalnych i kierowanych emocjami.

Natomiast obowiązująca jeszcze klasyfikacja ICD – 10, która została przyjęta w maju 1990 roku, a obowiązująca od 1 stycznia 1993 r., nie precyzuje kryteriów rozpoznawania osobowości narcystycznej. Zalicza ją do tzw. innych określonych zaburzeń osobowości (F60.8). Współcześnie wśród naukowców dominującym jest pogląd, że narcyzm możemy definiować nie tylko jako zaburzenie osobowości, ale również jako jej cechę.

Zatem, w różnym natężeniu posiada ją każda jednostka. Podejście to nakazuje odejście od psychologii osobowości, a zwrócenie się w stronę psychologii różnic indywidualnych. Pojęcie cechy w psychologii znane jest od starożytności i wywodzi się z poglądów Teofrasta, Cycerona i Galena. Według Gordona Williama Allporta cecha jest jednym z komponentów osobowości. Cecha jest względnie trwałą, charakterystyczną dla jednostki zgeneralizowaną tendencją do określonych zachowań, przejawiającą się w różnych, spójnych z tą tendencją sytuacjach. Cecha jest w pewnej części zdeterminowana genetycznie i zależna od indywidualnych mechanizmów neurofizjologicznych. 

Narcyzm wielkościowy i wrażliwy- co tak naprawdę oznaczają te terminy?

Naukowcy zajmujący się tematyką narcyzmu wyróżniają dwa jego podtypy tj:  narcyzm wielkościowy i narcyzm wrażliwy. Narcyzm wielkościowy wiąże się z ekstrawersją, pewnością siebie, ekshibicjonizmem, agresją, poszukiwaniem uwagi i podziwu. Narcyzm wrażliwy związany jest z mniejszą koncentracją na sobie, natomiast koreluje dodatnio z introwersją, obronnością, lękiem i podatnością na traumy życiowe. Osoby o narcyzmie wrażliwym są wrogie, egocentryczne i mało empatyczne. Istnieją zachowania wspólne osób o narcyzmie wrażliwym i wielkościowym,  są to : zarozumiałość, pobłażanie sobie i lekceważenie innych.

Z kolei inne badania dotyczące ogółu osób narcystycznych – wykazały,  ich podatność na wściekłość. To agresywne zachowanie spowodowane jest podejrzliwością, przygnębieniem i gniewnymi ruminacjami. Narcyzm wrażliwy wskazywał na większą internalizację i eksternalizację gniewu, a także słabszą możliwość jego kontroli. Osoby, które cechuje narcyzm wrażliwy mają silniejszy wskaźnik wstydu i agresywności. Badanie dostarczyło dowodów behawioralnych, że wrażliwy narcyzm wzmacnia zachowania agresywne w wyniku prowokacji. Podsumowując, badania potwierdzają narcystyczną wrażliwość jako kluczowe źródło narcystycznej wściekłości. Ponadto,  wyniki wskazują na niedostateczną samoocenę jako ważną siłę napędową zachowań agresywnych. .

Narcyzm u dzieci

Skoro narcyzm jest cechą indywidualną każdej osoby warto zastanowić się, czy wiek ma związek z poziomem narcyzmu? Pierwsze cechy narcyzmu pojawiają się już u dzieci w wieku 7 lat. W tym wieku dzieci posiadają już umiejętność oceny swojej wartości i dokonywania porównań. Badania prowadzone na grupie 3445 osób w wieku od 8 do 83 lat wskazują, że wiek jest istotnie statystycznie, ujemnie skorelowany z poziomem narcyzmu. Szczyt osiąga w okresie dojrzewania. To jednoznacznie wskazuje, że im osoba młodsza, tym poziom narcyzmu badany za pomocą Inwentarza Osobowości Narcystycznej jest wyższy. Następnie, wraz z wiekiem maleje.

Narcyzm dziecięcy może się przejawiać przywódczymi zrachowaniami i chęcią pełnienia funkcji lidera w swoim środowisku. Istniej również pogląd, że wczesnodziecięcy narcyzm może być związany z stylem przywiązania, wyrażanym, min. w domaganiu się podziwu.

Bibliografia

Abraham, K. (2018). Selected Papers on Psychoanalysis. New York: Routledge.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition. Arlington: American Psychiatric Association.

Back, M. D., Küfner, A. C., Dufner, M., Gerlach, T. M., Rauthmann, J. F. i Denissen, J. J. (2013). Narcissistic admiration and rivalry: disentangling the bright and dark sides of narcissism. Journal of personality and social psychology, 105(6), 1013–1037.

Bazińska, R. i Drat-Ruszczak, K. (2000). Struktura narcyzmu w polskiej adaptacji kwestionariusza NPI Ruskina i Halla. Czasopismo Psychologiczne, 171-188.

Beck, A. T., Freeman, A. i Davis, D. D. (1990). Cognitive Therapy of Personality Disorders. New York: The Guilford Press.

Brummelman, E., Nevicka, B. i O’Brien, J. M. (2021). Narcissism and Leadership in Children. Psychological science, 354–363.

Brummelman, E., Nikolić, M., Nevicka, B. i M., B. S. (2022). Early physiological indicators of narcissism and self-esteem in children. Psychophysiology, 1-18.

Butcher, J. N., Hookley, J. M. i Mineka, S. (2017). Psychologia Zaburzeń. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Czarna, A. (2008). Narcyzm – z perspektywy 120 lat istnienia. (R. Grzybek i P. Winiecki, Redaktorzy) Wrocław: ATUT.

Eagly, A. H. i Wood, W. (1999). The origins of sex differences in human behavior: Evolved dispositions versus social roles. American Psychologist, 54(6), 408–423.

Fhaner, S. (1996). Słownik psychoanalizy. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Foster, J. D., Campbell, K. W. i Twenge, J. M. (2003). Individual differences in narcissism: Inflated self-views across the lifespan and around the world. Journal of Research in Personality, 469-486.

Freud, S., Jekels, L. i Marian, A. (1924). Trzy rozprawy z teorji seksualnej. Międzynarodowe Wydaw. Psychoanalityczne, 1-216.

Freud, Z. (1982). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Furnham, A., Richards, S. C. i Paulhus, D. L. (2013). The Dark Triad of Personality: A 10 Year Review. Social and Personality Psychology Compass, 199-216

Gawda, B. (2018). Dyskusja nad tezą o wzroście narcyzmu we współczesnych społeczeństwach. Człowiek i społeczeńśtwo, 67-85.

Gościniak, J. i Nocek, M. (2008). Narcyzm i patologia narcystyczna w ujęciu psychologicznym self Heinza Kochuta. Warszawa: Roczniki Psychologiczne.

Grijalva, E., Newman, D. A., Tay, L., Donnellan, B. M. i Harms, P. D. (2014). Gender Differences in Narcissism: A Meta-Analytic Review . Psychological Bulletin, 261-310.

Horney, K. (2021). Nowe drogi w psychoanalizie. Kraków: Vis-a-vis / Etiuda.

Imieliński, K. (1990). Seksiatria. Patologia seksualna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kernberg, O. F. (1998). Narcyzm. Poznań: Zysk i S-ka.

Kohut, H. (1977). The Analysis of the Self. New York: International Universities Press.

Kopaliński, W. (1985). Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Krizan, Z. i Johar, O. (2015). Narcissistic rage revisited. Journal of Personality and Social Psychology, 784-801.

Kutter, P. (1998.). Współczesna psychoanaliza: Psychologia procesów nieświadomych. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Lasch, C. (2019). Kultura Narcyzmu. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie SEDNO.

Mandal, E. i Sitko-Dominik, M. (2015). Style przywiązania i narcyzm a taktyki wywierania wpływu w bliskich zwiazakach. (E. Mandal i D. Dariusz, Redaktorzy) Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

---